پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی در سال 1380 با همکاری سازمان محیط زیست ایران و سازمان ملل متحد برای حفاظت و معکوس کردن روند انقراض یوزپلنگ ایرانی تاسیس شد.
محل سکونت یوزپلنگ در ایران
یوزپلنگ ایرانی در شش استان و ده منطقه بهعنوان زیستگاه حفاظت شده وجود دارد و داخل این مناطق در اختیار سازمان محیطزیست قرار گرفته تا از نظر کیفی و کمی آنها را ارتقا دهد. پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس، پارک ملی کویر، پارک ملی توران، منطقه حفاظت شده بافق، پناهگاه حیات وحش دره انجیر، پناهگاه حیات وحش میاندشت، پناهگاه حیات وحش دربند راور، پناهگاه حیات وحش عباس آباد، پارک ملی سیاه کوه و منطقه حفاظت شده کالمند در استان های یزد، تهران، سمنان، اصفهان، کرمان و خراسان جنوبی زیستگاه های یوزپلنگ ایرانی هستند.
فاز اول پروژه
یوزپلنگ ایرانی یکی از گربه سانان نادر ایران است که در گذشته در آسیا از هند تا دریای مدیترانه زندگی می کرد و بنام یوزپلنگ آسیایی نیز شناخته می شود. در حدود دهه 70 تصور می شد که یوزپلنگ در کل آسیا و ایران منقرض شده است تا زمانی که در بیابان های یزد یک یوزپلنگ توسط محیط بانان زنده گیری شد.
ایران با سازمان ملل متحد در پنج زمینه امنیت آب، معکوس نمودن روند کویر زایی و نابودی جنگل ها، مصرف بهینه و موثر انرژی، کاهش اثرات آلودگی هوا و آب شامل تلاش ها برای مبارزه با طوفان های شن و گردو غبار و نهایتا حفاظت از گونه های حیات وحش برای حفاظت از محیط زیست همکاری دارند.
در سال 1380 پس از همکاری سازمان محیط زیست ایران و سازمان ملل پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی تاسیس شد و جهت معکوس نمودن اثر کاهش تعداد یوزپلنگ های ایرانی در خطر و برای حفاظت آن ها از خطر انقراض را در راس کارهای خود قرار داد. طبق آخرین آمار تخمین زده می شود که کمتر از 50 قلاده یوزپلنگ ایرانی در حیات وحش ایران زندگی می کنند.
فاز اول پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی با سرمایه گذاری مشترک تسهیلات جهانی محیط زیست بین سال های 2001 و 2008 انجام پذیرفت. هدف اصلی پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی معکوس نمودن اثر کاهش تعداد یوزپلنگ های ایرانی و حفاظت آن ها از خطر انقراض بود که در این میان محیط بانان نیز نقش بسزایی در مراقبت از حیات وحش در 6 استان و 10 زیستگاهی که یوزپلنگ ایرانی در آن زندگی می کرد داشتند.
کمبود طعمه، تخریب زیستگاه و تصادفات جادهای از مهمترین تهدیدهای یوزپلنگ می باشد، ایجاد مناطق حفاظت شده منجر به کاهش چشمگیر این تهدیدها داخل مناطق می شود. زمانی در پاسگاه های محیط بانی استان یزد تابلویی از یوزپلنگ ایرانی وجود داشت که در زیر آن نوشته بود “استان یزد نقطه امید آسیا برای نجات یوزپلنگ ایرانی” زیرا مشاهده یوزپلنگ های ماده با سه تا چهار توله در مناطق مختلف اردکان و بافق باعث شده بود که استان یزد امید نخست ایران و آسیا برای حفظ یوزپلنگ باشد اما امروزه و با بالا رفتن سن یوزپلنگ های نر، خطر انقراض یوزپلنگ در استان یزد بیش از هر زمانی احساس می شود.
فاز دوم پروژه
اهمیت پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی و حفاظت از یکی از مهمترین گونههای جانوری در کل کشور به اندازهای اهمیت داشت که موفقیت یا ارزیابی عملکرد سازمان حفاظت محیط زیست در حوزه طبیعی به نوعی با سرنوشت این زیرگونه گره خورده بود.
اجرای فاز دوم پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی در سال 2009 با هدف کمک به سازمان محیط زیست ایران تحت پوشش برنامه کاری ایران برای مناطق حفاظت شده و اجرای تعهدها در کنوانسیون تنوع زیستی سازمان ملل آغاز شد. محل های اجرای آزمایشی، در زیستگاه های یوزپلنگ ها انتخاب شدند.
هدف اصلی فاز دوم پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی حفظ مناطق حفاظت شده و جمعیت یوزپلنگ های ایرانی در آن مناطق بود. فاز دوم، موفقیت های فاز یک پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی را از طریق تقویت مدیریت مناطق حفاظت شده در زیستگاه های منتخب یوزپلنگ ها، افزایش داد.
در فاز دوم آموزش محیط بانان، بیمه عمر شدن آن ها، افزایش 17 درصدی در تعداد جمعیت این حیوان ها، بالارفتن سطح آگاهی جامعه های محلی و کاهش 27 درصدی در قانون شکنی شکارچیان غیر قانونی در زیستگاه های یوزپلنگ ها در سال های 2013 و 2014 از دست آوردهای فاز دوم پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی بود.
در پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی یک پناهگاه محلی در زمینی به مساحت 130000 هکتار در استان یزد مورد استفاده آزمایشی قرار گرفت. برای چرای دام ها و حیوان های محلی و فعالیت چوپانان در مناطق حفاظت شده نیز تمهیداتی اندیشیده شد و توافق نامه ای با گله داران جهت تخلیه مناطق مرکزی پارک توران و انتقال آن ها به مراتع پیرامون مناطق حفاظت شده، صورت گرفت.
در سال 1396 جمعیت یوزپلنگ در استان یزد به شدت افت کرد که شاید دلیلش تغییر اقلیم بود و در مقابلش در مناطق شمالی (شاهرود، میاندشت، و…) شاهد افزایش جمعیت بودیم. به همین علت یک محدوده طبیعی محدود شده ۳۰ هزار هکتاری و یک پناهگاه حیات وحش به معنای واقعی و نه معمول برای یوزپلنگ در پارک ملی توران در نظر گرفته شد.
در این پروژه علت مرگ هر یوزپلنگ ایرانی با پشتوانه مالی پرداخت های بیمه، مورد بررسی و تحقیق قرار گرفت و اقداماتی جهت پیشگیری از تلفات آن ها در آینده صورت گرفت. اطلاع رسانی و آموزش سبب افزایش آگاهی ها از وضعیت در معرض انقراض یوزپلنگ ایرنی شد و این گربه نادر را به یک سمبل ملی در ایران تبدیل کرد که از مهم ترین اتفاقات در این زمینه می توان به عکس یوزپلنگ ایرانی بر روی هواپیماهای هواپیمایی معراج و پیراهن تیم ملی فوتبال ایران با تصاویر یوزپلنگ ایرانی اشاره کرد.
یکی از دستاوردهای سال ۲۰۱۷ پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایران ، ساماندهی وضعیت دام های داخل مناطق حفاظت شده از طریق گروه اجرایی ستاد کنترل دام در ذخیرهگاه زیست کره توران و پناهگاه حیاتوحش میاندشت و کنترل تهدیدهای حضور دام در این مناطق بود.
از دیگر اقدام های بزرگ پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی می توان به طراحی و ساخت و تحویل تابلوهای هشداردهنده جادهای به ادارات راه در زیستگاههای یوز برای نصب در جاده ها، مطابق با استانداردهای وزارت راه و الگوهای جهانی اشاره کرد که خوشبختانه هم اکنون با همکاری اداره کل راه استان سمنان در محور شاهرود به سبزوار نصب شده است.
از دست آوردهای پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی کاهش تخلفات شکار در مناطق حفاظت شده زندگی یوزپلنگ ایرانی به ۲۵ فقره، موافقتنامه اولیه جهت ایمنسازی جاده میاندشت مطابق طرح تهیه شده توسط پروژه پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی طی پیگیری عقد قرارداد یک میلیارد تومانی به وسیله اداره کل راه استان سمنان با پیمانکار، تداوم مانیتورینگ زیستگاههای یوز با بررسی ۲۲ هزار عکس از ابتدای سال، ارسال کتابچههای راهنمای همکاریهای بین بخشی هر استان در حفاظت از یوز به استانداریهای شش استان یوز خیز توسط ریاست سازمان و تداوم بیمه رایگان محیطبانان و خانوادههای ایشان، ابنیه، دام، تلفات یوز در محدوده زیستگاههای یوزپلنگ در کشور اشاره کرد.
میاندشت از طریق مدیریت خوبی که در منطقه اعمال شد بهطور مشخص رشد و از منطقه شکارممنوع به پناهگاه حیاتوحش تبدیلشد، به نحویکه جمعیت آهوها از ۱۵۰ رأس به یک هزار و ۱۵۰رأس رسید. در زمان شروع پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی یکی از مطالبی که مشخص نبود و تقریباً طی دو سه سال مشخص شد این بود که متاسفانه اکثر یوزپلنگ های تلفشده بیشتر در خارج از پناهگاهها بودند که نشان میدهد برای یوزپلنگ ها وجود محدوده کوچک بهتنهایی کافی نیست و زمانی که یوزپلنگ ها به خارج از محدوده سفر میکند هیچ کنترلی بر روی یوزپلنگ وجود ندارد.
ارتقای حفاظت و مدیریت مناطق زیستگاه یوزپلنگ، ایجاد مناطق حفاظت شده جدید در مناطقی که یوزپلنگ ها در مسیر مهاجرت از آن ها استفاده می کنند، توسعه قرق های اختصاصی در حاشیه مناطق و زیستگاه های یوز، تقویت امکانات و تجهیزات محیط بانی، استفاده از تکنولوژی های نوین در حفاظت هوشمند از مناطق، مدیریت اثرات دام و سگ گله و خروج دام از مناطق حساس، ایمن سازی کریدورها و جاده ها و پایش مستمر جمعیت یوز از اهم اقدامات حفاظت از گونه در زیستگاه ها بود.
جادهها در بیرون از مناطق حفاظتشده و بین آن ها قرار دارند و زمانی که یوزپلنگ ها میخواهد از یک منطقه به منطقه دیگر سفر کند ما بین راه بر اثر برخورد با خودروها کشته و یا اسیر سگهای گله روستاهای نزدیک می شود و حتی با حفاظتی که داخل پناهگاه صورت میگیرد این گونه از بین میروند و این بسیار مشکل است که بتوان برای رفع آن چارهای تدبیر کرد اما درنهایت باید با حضار کشی و ایجاد زیر گذر این تلفات را به صفر رسانید.
همانطور که گفته شد جمعیت یوزپلنگ های ایرانی را کمتر از 50 قلاده اعلام کردیم و طبق آمار ۲۵% از این تعداد طی ۱۳سال اخیر تنها در تصادف های جادهای تلف شدهاند. پروژه ایمنسازی جاده عباسآباد و حفاظت آن، پروژه خروج دام از منطقه خارتوران و میاندشت از سایر پروژه های در دست بررسی بود.
آنچه منجر به آسیب نتایج حاصل از حفاظت در خارج مناطق شد، نحوه زندگی یوزپلنگ، مهاجرت های متعدد و طولانی گونه و جابجاییهای بسیار طولانی در برخی از زیستگاه ها بود.
پارک ملی توران یکی از دو زیستگاه اصلی مهم یوزپلنگ ایرانی در ایران است و درست در فصلی که یوزپلنگ ها باید جفتگیری و زایمان کنند دام در منطقه حضور دارد لذا هیچ نقطه امنی برای مادر و تولهاش وجود ندارد. لذا پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی با کمک سازمانهای بینالمللی و محیطزیست کشور نهایتاً کمک کرد تا در پهنهای با وسعت یکصد هزار هکتاری منطقه امن داشته باشیم که تردد دام و گله وجود نداشته باشد.
در سال 1396 و پس از بازداشت فعالان یک شرکت همکار پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی ، آقای حمید ظهرابی معاون سازمان محیط زیست اعلام کرد پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی یک پروژه بینالمللی با همکاری UNDP است که متوقف نخواهد شد و پروژههای آن ادامه خواهد یافت.
در سال 1397 خانم آن ماری کارسون، معاون نماینده مقیم دفتر برنامه عمران سازمان مللمتحد در ایران در صحبتهای خود به چالشهای مجموعه سازمان ملل اشاره کرده و گفت واقعیت این است که ما در سال آخری که برای پروژه تعریف شده هستیم و به دلیل چالشهای دفتر برنامه عمران سازمان مللمتحد میبایست شکل برخوردمان را با ماجرا تغییر دهیم. ما مطمئن هستیم که دولت ایران به دلیل ظرفیتهایی که دارد، این امکان را پس از این خواهد داشت که حتی در صورت نبودن کمکهای ما راسا به حفاظت از یوز کمک کند.
یکی دیگر از زیرساختهای مهمی که دفتر برنامه عمران سازمان ملل متحد ایجاد کرده به مساله دریافت کمکهای مالی برمیگردد. اما با توجه به شرایط خاصی که امروز در دنیا حاکم شده، ما مجبور شدهایم که در مورد تخصیص بودجهها و اعتبارات کمکرسان تغییر موضع دهیم و این مساله هم صرف پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی نیست.
افزایش جمعیت یوزپلنگ آسیایی در استان یزد و متعاقبا در ایران مهمترین هدف پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی بود و در صورت موفقیت این طرح، یوزپلنگ های متولد شده در این منطقه به سایر مناطق حفاظت شده سازمان حفاظت محیط زیست و قرقهای حیات وحش که موفق به رفع عوامل تهدید کننده یوزپلنگ شده بودند، می توانستند منتقل شوند.
پناهگاه حیاتوحش درهانجیر با وسعت تقریبی ۳۵ هزار هکتار مورد توافق اکثر کارشناسان قرار گرفته بود و ضروری بود نسبت به ایجاد یک مرکز تکثیر و پرورش جبیر (بعنوان طعمه) با وسعت ۵ الی ۱۰ هکتار در کنار این محوطه اقدام شود. ولی در پایان با توجه به مشکلات گفته شده در زیستگاه های استان یزد (علیرغم افزایش جمعیت طعمه طی دهه اخیر در استان) به دلیل عدم مشاهده یوزپلنگ ایرانی ماده طی چند سال اخیر و همچنین افزایش سن یوزهای نر باقیمانده در استان که در شرایط مطلوبی نبود، این پروژه نهایی نشد.
اشتباه انتقال یوزپلنگ ها به تهران
قبلاً سیاست پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی در حفاظت از یوزپلنگ تمرکز روی این بود که زیستگاه را حفظ کند و خود یوزپلنگ جمعیتش را بالا خواهد برد ولی بعد مشخص شدی باید تمرکز ویژه روی فرد فرد اینگونه داشته باشد، برای همین مرکز تکثیر در اسارت و لقاح مصنوعی در دستور قرار گرفت.
دو قلاده یوزپلنگ نر و ماده در اسارت (کوشکی و دلبر) در پارک ملی توران و میاندشت نگهداری می شدند که در سال ۱۳۹۳ به مرکز تکثیر و پرورش در اسارت یوزپلنگ پارک طبیعت پردیسان تهران به عنوان مرکزی برای نگهداری و تکثیر یوزپلنگ ها انتفال یافتند که به دنبال این انتقال چندین سال منابع مالی و زمان طلایی بدون دست آوردی از بین رفت.
یوزپلنگ هایی که در تولگی به اسارت در می آیند یا که به هر دلیل امکان رهاسازی در زیستگاه طبیعی خود را ندارند در آفریقا هم به مراکز نگهداری از یوزپلنگ ها انتقال می یابند ولی این مراکز در خود زیستگاه ها قرار دارند نه در وسط شهرها…
در این مرکز علاوه بر اهداف تحقیقاتی این مرکز، موضوع تکثیر و پرورش در اسارت یوزپلنگ ها نیز در دستور کار بود و موضوع تکثیر با روش لقاح مصنوعی نیز در دستور کار قرار گرفت و بودجه های بسیاری را بدون نتیجه به هدر داد تا اینکه در فروردین ماه سال 1399 این پروژه در تهران خاتمه یافت و یوزپلنگ ها (کوشکی و دلبر) به همراه یوزپلنگ ماده دیگری بنام (ایران) که از قاچاق چیان گرفته شده بود از تهران به پارک ملی توران منتقل شدند و به زیستگاه خود برگشتند.
بررسی و بکار گیری روش های مختلف و متنوع به منظور تکثیر در اسارت یکی از اهداف مهم پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی بود و انجام مطالعه ها و فعالیت های تحقیقاتی کاربردی مشترک با مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی و با همکاری دفاتر تخصصی ذیربط معاونت محیط طبیعی سازمان و استفاده از ظرفیت های طرفین در جهت تهیه بانک ژن و اسپرم به منظور جلوگیری از دست دادن ذخیره ژنتیکی از دیگر اهداف پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی بود.
فاز سوم پروژه
تدوین پیشنویس سند فاز سوم در کمیته فنی پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی اواخر سال 2018 میلادی آغاز شد. نیازمندیها، فرصتها، تهدیدها و خط مشی پروژه نیز در کارگروهی متشکل از کارشناس ها، داوطلب ها و همکارهای پروژه صورت گرفت. این پیشنویس شامل هدف ها، فعالیتها، شاخصها و خروجیهای مورد انتظار از پروژه در فاز سوم و برای مدت 5 سال بود که به برنامه عمران ملل متحد (UNDP) در تهران ارائه شد.
پس از تایید سند نهایی، فاز سوم پروژه با امضای تفاهمنامهای بین UNDP و سازمان حفاظت محیط زیست و با حمایت مالی سازمان حفاظت محیط زیست و نهادهای بینالمللی آغاز شد. در فاز سوم پروژه دامنه پایشها تنها متمرکز بر مناطق تحت حفاظت سازمان نبود و در کریدورهای مهاجرتی یوز نیز پایش متمرکزتری انجام می شد.
همچنین بر مشارکت تمام ذینفع ها خصوصا جامعه محلی و مسایل مربوط به معیشت پایدار آنها تاکید شده بود. در پیشنویس این سند، مواردی همچون «تدوین و اجرای طرح جامع برای مدیریت زیستگاههای یوزپلنگ با کمک ذینفعان محلی» و «پایش سیستماتیک جمعیت یوزپلنگ و طعمهها در همه زیستگاههای طبیعی بالقوه و گذرگاههای مهاجرتی» از خروجیهای مورد انتظار فاز سوم بود.
برای خواندن مقاله کامل فاز سوم پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی لطفا اینجا کلیک کنید.
هم اکنون می توانید این مقاله را از طریق واتساپ و تلگرام… به اشتراک بگذارید: